Institut za evropske studije organizovao je 18. novembra 2021. godine u Beogradu seminar povodom objavljivanja knjige ambasadora Dušana Spasojevića Grčka. Rat za nezavisnost, stvaranje države i preporod nacije. Dušan Spasojević je ambasador Srbije u Atini, diplomirani pravnik Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu i magistar međunarodnih odnosa Londonske škole ekonomije i političkih nauka. Kao nekadašnji ambasador Srbije u Ankari objavio je 2016. godine knjigu Između Turske i Evrope: zapisi i svedočanstva između dve diplomatske misije. Na seminaru su, pored uvaženog autora, učestvovali i akademik Darko Tanasković, dr Predrag Marković, dr Slobodan Selinić, dr Milan Igrutinović i dr Miša Đurković. Seminar je zamišljen kao mesto na kome će se debatovati ne samo o sadržaju predstavljene knjige, već i kao prilika da se podrobnije analiziraju istorijski i aktuelni politički odnosi između Srbije i Grčke, kao i Grčke i drugih zemalja.

Akademik Tanasković je najpre ukazao da su srpski istoriografi dali pozitivno mišljenje o Spasojevićevoj knjizi, ukazujući na veliki broj izvora na grčkom kao posebnoj vrednosti i kvalitetu iste. Iako se kod autora oseća visok stepen empatije prema Grcima i Grčkoj, ona nije uticala na njegov nepristrasni pogled na političke i društvene tokove u toj zemlji i tom narodu nekada i sad. Premda ima naučni značaj jer je zasnovana na argumentovanim činjenicama i u skladu je sa teorijsko-metodološkim okvirima naučnog rada, knjiga sudeći po akademiku Tanaskoviću može da se čita i kao razgovor sa prijateljem, što joj takođe daje dodatnu vrednost. Knjiga je i svojevrsna karakterologija Grka, jer širi oskudna znanja srpske čitalačke publike o Grcima i Grčkoj. Njen značaj nije samo u poređenju sličnosti i razlika borbi Srba i Grka za sticanje nezavisnosti u 19. veku, već i u objašnjavanju nekih savremenih procesa. Jedan deo poglavlja, posvećen odnosu Grka i Albanaca, te rasvetljavanju uloge albanskog faktora u grčkoj istoriji (posebno jakih veza između Grka i pravoslavnih Albanaca), od izuzetne je važnosti i objašnjava, kako kaže akademik Tanasković, zašto od Grka ne možemo tražiti da se prema Albancima ponašaju kao što bismo se mi ponašali na njihovom mestu.

Dr Predrag Marković pohvalio je činjenicu da autor poznaje grčki jezik i da u skladu sa tim daje važne izvore kojima potkrepljuje u knjizi navedene istorijske činjenice. U tom smislu, dr Marković se pita koliko pripadnika srpske akademske zajednice govori albanski, ukazujući na potrebu da kao narod i država bolje poznajemo države i narode oko sebe, a ne samo globalne sile. Činjenica da je reč o drugoj knjizi, posle one Slavenka Terzića, koja je napisana o Grčkoj i Grcima na srpskom jeziku govori o njenom nemerljivom značaju za akademsku i stručnu javnost. Kao mozaik niza hronološki povezanih priča knjiga insistira na važnosti konteksta i paralelama između srpskog i grčkog istorijskog iskustva. Posebno važnom, smatra dr Marković, čini se tzv. grčka dilema (Ko je bliži Grčkoj – Rusija ili Zapad?), a koja ima veliku važnost i upotrebnu vrednost i u našem slučaju. Uz zaključak da nas ova knjiga poziva da se više bavimo regionalnim temama, dr Marković je pozvao ambasadora Spasojevića da napiše knjigu o temi Grčkog građanskog rata (1946-1949).

Dr Slobodan Selinić je knjigu opisao kao inspirativnu, istoriografsku, enciklopedijsku, geopolitičku i putopisnu. On je u svom izlaganju prevashodno istakao značaj opisa uticaja velikih sila na Grčku i Grke, poput Rusije, Francuske, Austrije i SAD. Da li su velike sile pomogle Grčkoj da stekne nezavisnost ili su joj pomogle da stekne nezavisnost samo od Osmanskog carstva, provokativno je i opravdano pitanje koje je dr Selinić postavio sebi i publici. Mešanje stranih sila u unutrašnja pitanja Grčke i njen geopolitički kurs ostalo je konstanta i do danas, gde je prisutna dominacija SAD (primer CIA-e koja učestvuje u organizovanju prevrata u Grčkoj 1960-ih godina). Sa druge strane, knjiga pruža važan uvid u unutrašnje antagonizme i protivurečnosti u samoj Grčkoj (npr. čak tri građanska rata za relativno kratko vreme). Slojevitost grčkog društva, poput postojanja fanariota, grčke elite iz Carigrada, tema je koju autor takođe obrađuje, a koja je dragocena za razumevanje Grčke i Grka. Dr Selinić, poredeći srpska i grčka iskustva u borbi za nezavisnost tokom 19. veka, pronalazi geografsku i demografsku sličnost – rezultat srpskih ustanaka bila je Srbija na površini od oko 37.000 kvadratnih kilometara sa oko 700.000 stanovnika, dok je rezultat grčkog ustanka bila Grčka na površni od 36.000 kvadratnih kilometara sa oko 740.000 stanovnika.

Dr Milan Igrutinović je analizi knjige pristupio iz ugla istoričara po vokaciji. On najpre uočava težnju Engleske, snažno zainteresovane za dešavanja u Grčkoj, da još od 19. veka grčko pitanje odvoji od opšteg balkanskog pitanja. Kao dobar poznavalac istorije Jugoslavije, dr Igrutinović je, analizirajući ulogu socijalističke Jugoslavije u Grčkom građanskom ratu kroz pružanje pomoći grčkim partizanima, zaključio da se ona prilično lako distancirala od istih, verovatno zbog pritisaka od strane vašingtonske administracije. Jugoslavija se uopšteno malo ili nedovoljno bavila Grčkom i Grcima, usmeravajući svoju pažnju na globalne sile poput SAD i SSSR, a ta ,,oholost“ u zvaničnom Beogradu prisutna je i do danas. Tako dr Igrutinović navodi da se tek 1980-ih godina javlja knjiga o jugoslovenskim manjinama u susednim zemljama, što je poražavajući podatak. Nadovezujući se na Selinićevo izlaganje, on konstatuje da je grčko društvo bilo daleko više stratifikovano u odnosu na srpsko u vreme ustanaka u 19. veka, čak i kada se uzmu u obzir svi tadašnji Srbi na prostoru Balkana. Tu je i još jedna bitna razlika, a to je ,,uvežena“ dinastija u Grčkoj za razliku od domaće dve dinastije u Srbiji. Srpski i grčki ustanak imali su neke zajedničke principe na kojima su počivali – defeudalizacija, sticanje političkih prava, nacionalizacija političkog života, ugledanje na Francusku revoluciju. Ipak, smatra dr Igrutinović, u odnosu na poslednju postoji bitna razlika – srpska i grčka revolucija iznedrile su nacionalni partikularizam, za razliku od francuske koja je iznedrila univerzalizam. Trijumf nacionalizama 1918. godine, odnosno raspad četiri velika carstva, dokaz je uspešnosti grčkog i srpskog koncepta revolucije.

Dr Miša Đurković je najpre istakao da ova knjiga nije publicističko štivo, već vredan i ozbiljan naučni rad koji poseduje neophodni naučni aparat i izvore koji su prikazani na kraju knjige. Ti izvori su izuzetne vrednosti, jer prevashodno potiču iz arhiva relevantnih ustanova, pre svih grčkih. Svedočanstva srpskih ambasadora poput Tanaskovića (knjiga ,,Pusto tursko“) i Spasojevića su dragocena i predstavljaju primer koji ostale srpske diplomate treba da slede. Dr Đurković smatra da knjiga obrađuje važne teme odnosa moći, ali ne samo političke, već i crkvene, poput npr. odnosa ruske i grčke crkve (ili crkava) ili atinskog i vaseljenskog patrijarha. Važan je i prikaz grčkih nacionalnih ustaničkih figura i njihovih međusobnih sukoba, što i te kako možemo prepoznati u istoriji ustaničke Srbije. Isto tako, i više nego zanimljiva je i uloga i položaj grčke vojske, odnosno njen snažan upliv u politički život (primer raspuštanja skupštine 1831. godine) kao manir koji se je ostao prisutan sve do 1967. godine. Za našu čitalačku publiku zanimljiva je i studija slučaja Krita i Krićana, kao i paralele između Krićana i Hercegovaca koje se provlače. Ne treba zaboraviti, napomenuo je dr Đurković, ni važnu ulogu tradicije tajnih društava u Grčkoj, poput heterije, a koja su i te kako bila involvirana u političke i društvene procese u toj zemlji. Zaključno, ukazao je na važan trend grčke spoljne politike u poslednjih nekoliko godina, a to je njeno projektovanje moći od Saudijske Arabije do Sahela kroz različite vidove političkog, vojnog i drugih angažmana.

Ambasador Spasojević pozdravio je učesnike skupa i posebno se zahvalio domaćinu Institutu za evropske studije i izdavačima knjige. Za njega su bile posebno inspirativne dve knjige akademika Tanaskovića – Neoosmanizam i Islam: dogma i život, kao važni vodiči za rad u Turskoj i nasleđivanje akademika Tanaskovića na mestu ambasadora. Knjigu o Grčkoj je, između ostalog, napisao upravo zbog toga što ga je akademik Tanasković naučio da treba posmatrati okolne narode kroz prizmu naših autora, a ne stranaca koji su motivisani prevashodno interesima njihovih zemalja i naroda. Zato je nedopustivo, smatra ambasador Spasojević, da Srbi i Grci jedni o drugima saznaju i uče iz stranih izvora. Zaključno, istakao je da su paralele između grčke i srpske revolucije izuzetno važne, jer je reč o procesima sa dva cilja koja su u oba slučaja i ostvarena – borba za državu i borba za naciju.