U Pranjanima kod Gornjeg Milanovca danas će biti održana državna ceremonija polaganja venaca i odavanja počasti povodom obeležavanja 80. godišnjice operacije "Vazdušni most - Misija Halijard", jedne od najvećih operacija spasavanja savezničkih pilota oborenih na prostoru koji je kontrolisala nacistička Nemačka tokom Drugog svetskog rata.
Ceremoniju će predvoditi izaslanik predsednika Republike, ministar za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja Nemanja Starović, a vence na Galovića polju će položiti i ambasador SAD u Srbiji Kristofer Hil, kao i predstavnici Ministarstva odbrane i Vojske Srbije, opštine Gornji Milanovac, delegacije pet država učesnica „Misije Halijard" i Fondacije Halijard sa članovima porodica učesnika "Misije Halijard".
Organizator ceremonije je Odbor Vlade Srbije za negovanje tradicija oslobodilačkih ratova Srbije.
Misija Halijard, ili Vazdušni most, bila je saveznička akcija izmeštanja odnosno spasavanja vazduhoplovaca, ogromnom većinom Amerikanaca, koje je nemačka protivvazdušna odbrana oborila nad okupiranim teritorijama, a koje su zbrinuli pripadnici pokreta generala Draže Mihailovića, odnosno, zvanično, Jugoslovenske vojske u otadžbini.
Uobičajeno se navodi da su pripadnici snaga generala Mihailovića spasli više od 500 savezničkih vaduhoplovaca, najvećim delom iz Pranjana.
Tokom jula 1944. godine, Odeljenja za strateške operacije (Office of Strategic Services) Vojske SAD izradilo je planove za slanje vojne misije snagama koje je predvodio general Draža Mihailović, a s ciljem spasavanja, evakuacije, oborenih savezničkih, najviše američkih pilota.
Tokom godinu dana, od oktobra 1943. godine do oktobra 1944. godine, Petnaesti vazduhoplovni korpus SAD, izveo je približno 20.000 borbenih letova, preko prostora pod nemačkom okupacijom najviše prema Ploeštiju, Rumunija, s ciljem onemogućavanja produkcije nafte.
Približno četvrtina potreba Nemačke za gorivom podmirivana je tada iz Ploeštija, rafinerije Ostro Romano.
Letelo se od baza na jugu Italije, najvise iz Fođe, manje iz baza Brindizi, Leče.
Gubici američkih vazduhoplovaca u tim operacijama bili su čak oko 50 odsto, odnosno približno polovina letelica je oborena. Do avgusta 1944. izgubljeno je 350 bombardera.
Snage Petnaestog vazduhoplovnog korpusa SAD bombardovale su ciljeve u Nemačkoj, Mađarskoj, Slovačkoj, NDH, okupiranoj Srbiji, Bugarskoj, Rumuniji. Verovatno najvažniji bili su ciljevi u Ploeštiju, koji su podrazumevali i preletanje Srbije, tih meseci svakodnevno.
U tom periodu, Beograd je bombardovan u osam navrata, Niš više desetina puta. Teško je bombardovan Leskovac, kao i drugi gradovi Srbije.
Oborene savezničke vazduhoplovce masovno su prihvatili i sklanjali pripadnici snaga generala Mihailovića, tradicionalno nazivani četnici, formalno Jugoslovenska vojska u otadžbini.
Saveznička podrška tada je uveliko bila potpuno opredeljena ka podršci pokretu koji je vodio Josip Broz Tito, NOVJ, dok je Mihailović, odnosno njegov pokret odbačen.
General Nejtan Tvining, komandant 15. Vazduhoplovnog korpusa SAD, organizovao je grupu za spasavanje oborenih vazduhoplovaca sa teritorije pod okupacijom Nemačke. Na čelo te posebne grupe doveden je pukovnik Džordž Kraiger. On je obrazovao dva odela, jedan za izvlačenje sa prostora koji su kontrolisale snage generala Mihailovića, drugi sa prostora koje su kontrolisale snage Josipa Broza Tita.
Za rukovodioca operacije za saradnju sa snagama generala Draže Mihailovića određen je poručnik Džordž Musulin, srpskog porekla. Formalno Džordž Musulin vodio je ACRU 1 (Air Crew Rescue Unit) odnosno operaciju Halijard.
Njegovi najbliži saradnici bili su narednik Majk Rajačić i radio operater Artur Džibilijan.
U noći 2. na 3. avgust 1944, tim Halijard misije sleteo je u Mihailovićev štab u Pranjanima, padobranima.
U to vreme približno 250 savezničkih vazduhoplovaca nalazilo se razmešteno oko Pranjana, gde su ih zbrinule snage generala Mihailovića, očekujući evakuaciju.
Sve vreme su u taj rejon dovođeni spaseni saveznički vazduhoplovci, pri čemu su snage generala Mihailovića povremeno bile primorane da vode borbe sa nemačkim jedinicama koje su nastojale da ih se dočepaju.
Za prihvat, smeštaj i drugo, zadužen je kapetan Zvonimir Vučkovičh iz Prvog ravnogorskog korpusa, ličnost posebnog poverenja generala Mihailovičha.
Vučković je organizovanje gradnju improvizovane piste, kako bi evakuacija bila moguća. Neposrednom izgradnjom rukovodio je kapetan Nikola Verkić. U tu svrhu odabrano je Galovića polje.
Na gradnji improvizovane piste učestvovalo je više od stotinu ljudi, meštana, koji su ravnali teren. Neophodni materijal je dopreman volovskim kolima. Radilo se noću, u nadi da će to biti manje uočljivo.
Vučković je krajem marta izvestio Mihailovića da su mukotrpni radovi na gradnji piste uspešno okončani. Pista je međutim i potom dorađivana, i produžena, kako bi bila sigurnija.
U Pranjanima je takođe postojala improvizovana bolnica, ili zdravstvena služba, koja je lečila koliko je bilo moguće, ranjene ili povređene. Bilo je predviđeno da prvo budu evakuisani ranjenici.
Mihailovićeve snage izgradile su takođe improvizovane piste i u Koceljevi kao i u Boljanićima, na Ozrenu, kod Doboja, odakle su takođe organizovane manje evakuacije.
Prema navodima Ričarda Kelija, pripadnika Odeljenja za strateške operacije (OSS), 432 vazduhoplovca SAD i 80 vazduhoplovaca iz drugih savezničkih zemalja spaseno je tokom operacije Halijard.
Američki istoričar Jozo Tomašević tvrdio je da je, prema izveštajima OSS, 417 vazduhoplovaca, ogromnom većinom Amerikanaca, spaseno zalaganjem snaga pod komandom generala Mihailovića.
Prema podacima Joze Tomaševića, iz Pranjana je evakuisano 237 lica 9/10 avgusta, potom još 210 lica 12, 15 i 18. avgusta. Iz Koceljeve je 17. septembra evakuisano 20 osoba. Iz Boljanića je 1. novembra evakuisano 15 lica, a 27. decembra još 20.
Prema Tomaševiću, od 417 vazduhoplovaca izvučenih sa prostora koje su kontrolisale snage generala Mihailovića, 343 su bili Amerikanci.
Iz Pranjana su takođe put Italije u tim transportima odleteli i Živko Topalović, čelnik međuratne Socijalističke partije, za kog se Mihailović nadao da će uticati na dalji razvoj događaja kontaktima sa savezničkim prvacima, što se nije dogodilo. Izvučeni su takođe Adam Pribićević, prvak Samostalne demokratske strane, Vladimir Belajčić, sudija, Ivan Kovač profesor, vaspitač kralja Petra II, takođe kapetan Zvonko Vučković, pa i Ivan Popov, obaveštajac, rođeni brat Duška Popova, za kog se veruje da je bio predložak Flemingu za Džejmsa Bonda. Sam Mihailović odbacio je ponudu da tim putem napusti zemlju, kako ga je ubeđivao kapetan Nik Lalić, jedan od oficira OSS.
Na osnovu zasluga za spasavanje američkih vazduhoplovaca, a na predlog majora Ričarda Felmana, predsednik SAD Hari Truman je posthumno odlikovao generala Mihailovića Legijom zasluga za doprinos savezničkoj pobedi tokom Drugog svetskog rata, što je međutim decenijama prikrivano zbog odnosa sa poratnim vlastima Jugoslavije. Priznanje je Gordani Mihajlović, kćerki generala Mihailovića, koja je inače tokom Drugog svetskog rata bila pripadnica NOVJ, uručeno maja 2005. godine.
U tom mestu prethodnih godina izgrađena su prigodna obeležja, spomenici i drugo, koja podsećaju na događe od pre 80 godina kada su u veoma teškim okolnostima nesebičnim zalaganjem tamošnjeg stanovništva prihvaćeni oboreni saveznički vazduhoplovci, da bi im potom bila omogućena evakuacija odnosno spas.
Autor: Snežana Milovanov
