Vlada Republike Srbije osnovala je 25. juna 1947. godine Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture Narodne Republike Srbije. Prvi direktor bio je poznati književnik i istoričar Milorad Panić Surep, a institucija je 1960. godine preimenovana u Republički zavod za zaštitu spomenika kulture.

Prvu deceniju nazivanu "vreme zanosa i otkrića" obeležilo je okupljanje umnih ljudi i naučnih autoriteta koji su već delovali na polju istraživanja i zaštite graditeljskog nasleđa, kao i saradnja sa Arhitektonskim i Filozofskim fakultetom i Arheološkim institutom.

Polet i entuzijazam koji je podsticao timove stručnjaka i naučnika u akcijama spasavanja spomenika ostali su zapamćeni kao period "početka istorije savremene konzervatorsko-restauratorske delatnosti u Srbiji".

Istraživan je teren radi utvrđivanja broja i stanja spomeničkog fonda, započet je rad na arheološkim iskopavanjima, a posebno na neophodnim hitnim intervencijama, zaštiti i obnovi pre svega srednjovekovne sakralne i fortifikacijske arhitekture.

Krenulo se sa upisivanjem spomenika u Registar zaštićenih kulturnih dobara, formiranjem dokumentacije, konzervacijom ikona, mozaika i zidnog slikarstva, fiziko-hemijskim ispitivanjima, stvaranjem bogate biblioteke.

Godine 1972. Republičkom zavodu pripojen je Jugoslovenski (kasnije Savezni) institut za zaštitu spomenika kulture, a Zavod sarađuje sa zemljama regiona, ali i sa Kinom, Nemačkom, Austrijom, Italijom, Češkom, Slovačkom, Turskom, SAD, Tunisom, Alžirom.

Konzervatori Zavoda ostvaruju značajne rezultate na očuvanju spomeničkog fonda manastira Hilandara na Svetoj Gori i na srpskim spomenicima koji svedoče o oslobodilačkim ratovima a nalaze se u inostranstvu.

Jedna od bitnih delatnosti Zavoda je saradnja sa Uneskom.

Pročitaj još: Nolan, Spilberg i Ridli Skot u trci za Zlatni Globus