Na današnji dan, 17. avgusta 1941. Nemci su u Beogradu prvo streljali petoricu srpskih rodoljuba, a onda njihova tela obesili o bandere kao opomenu svima koji su pružali otpor.
Pre tačno 78 godina, Beograđane koji su ranom zorom krenuli poslom preko Terazija zatekao je stravičan prizor. Obešena na bandere visila su tela petorice srpskih rodoljuba, likvidiranih u znak odmazde nemačkih okupatora zbog pružanja otpora.
Ova jeziva scena Srba obešenih 17. avgusta 1941, izobličenih i namučenih lica, u pocepanoj odeći, postala je simbol brutalnosti nacista, ali i najava brojnih drugih masovnih zločina koji će se tokom Drugog svetskog rata odigrati na prostoru Srbije.
Foto: znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije
U ranim jutarnjim časovima učenik Milorad Pokrajac, krojački radnik Jovan Janković, obućar Svetislav Milina i zemljoradnici Velimir Jovanović i Ratko Jević izvedeni su u unutrašnje dvorište zatvora Gestapoa i streljani. Njihova tela potom su prevezena na Terazije i obešena. Surovost ovog čina dodatno je naglašavao transparent razapet među stubovima koji je pozivao na konjske trke, dok je u blizini stajala parola na nemačkom „Snaga kroz radost“.
Foto: znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije
"Ravnodušno ispijanje piva ispod leševa"
Dok još nisu obznanili zločinačko pravilo "sto za jednog", da će u odmazdama ubiti sto Srba za svakog nemačkog vojnika koji strada od ruke ustanika, nacisti su odlučili da na ovakav način, javnim vešanjem leševa nekoliko ljudi u centru Beograda, upute zastrašujuću pretnju Srbima i pokažu im šta ih dalje čeka ukoliko se ne smire i pokore. "Između obešenih zatezalo se veliko platno koje je objavljivalo konjičke trke kod Careve ćuprije za sledeću nedelju. Radio-zvučnici su prenosili kao na kermesu neku muziku Radio Beograda koji je sad bio nemačka vojnička stanica. Pred Difrankovom 'Atinom' sedeli su neki ljudi i žene, kao i svake druge nedelje, i srkali svoja pića. Porodice, nedeljno obučene, zaustavljale su se pred ovim prizorom i majke su držale za ruke svoju decu koja su lizala kornete sladoleda na vrućini i gledala začuđeno u obešene. Na sredini terazijskog skvera bila je istaknuta velika tabla sa inicijalima mučenika i njihovim zanimanjima – jedan student, dva radnika i dva seljaka, jedan iz Parcana, drugi iz Drlupe, oba iz sreza Kosmajskog, i dela za koja su ih optuživali“, pisao je kasnije Stanislav Krakov, pisac koji je tuda prolazio sa svojim ujakom Milanom Nedićem.
Organizator vešanja u centru Beograda bio je SS major Karl Kraus, šef beogradskog Gestapoa, dok mu je, prema nekim navodima, glavni pomagač bio šef Uprave grada Beograda Dragi Jovanović. Vešanje na Terazijama upriličeno je radi zastrašivanja stanovnika glavnog grada, a zbog sve učestalijih diverzija i sabotaža. Jedan od razloga je, kako se navodi, bio i taj da se „pogura“ Milan Nedić kako bi se što pre odlučio na formiranje kvislinške vlade.
Foto: znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije
Leševi su stajali na Terazijama čitav dan da bi, najverovatnije, bili skinuti u noći 18. avgusta i odneti na nepoznatu lokaciju.
Okupatori su primenjivali netipična vešala na kojima smrt nije nastajala padom sa visine i trenutnim lomljenjem vrata već sporim i stravičnim davljenjem od težine tela koje je prislonjeno na malu visinu uz drveni stub.
Foto: znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije
Operska pevačica Melanija Bugarinović jedini je poznati svedok događaja
Zgrožena i zaprepašćena onim što je videla, operska diva Bugarinović ostala je do danas jedini poznati svedok početka događaja koji će se duboko urezati u kolektivno pamćenje Beograđana - vešanja na Terazijama 17. avgusta 1941. godine.Kada je već svanulo, a bila je nedelja (zločin je sračunat da bude na dan u kome je "čitav Beograd“ izlazio u tradicionalnu porodičnu šetnju i kafanski dnevni provod), preko Terazija su krenuli prvi pešaci i tramvaji. Beograđani su tog jutra sa užasom videli tela kako vise sa bandera u centru grada. Niz nogavice nesrećnih ljudi slivala se tamna usirena krv i još padala na kaldrmu kojom je bio popločan centar grada. Iako je grad bio bombardovan početkom aprila, sa mnogo žrtava, a na sve strane su još stajale ruševine, Beograd je počeo da se polako oporavlja od te prve velike ratne traume. Počele su da rade kafane, radnje, gradski prevoz, i život da dobija privid „normalnosti“. Utoliko je šok prizora u kome sa bandera vise obešeni masakrirani ljudi ponovo ulio stravu u usplahireno građanstvo. "Na Terazijama su vešala", došaptavali su prolaznici jedni drugima od Slavije i Nemanjine do Kalemegdana. Strašna vest se munjevito proširila gradom i već u toku prepodneva veliki broj ljudi je dolazio da vidi mučan prizor. Nacisti su ubilački hladnokrvno izračunali koliko je dužine konopca potrebno da obešeni vise tako da ih ne zakače tramvaji u prolazu (stubovi na kojima su stajala tela nosili su električnu kontaktnu mrežu za tramvajski prevoz), a opet da budu dovoljno blizu prolaznicima da osete dah smrti.
Same bandere koje su poslužile kao gubilište dugo su ostale da stoje na tom mestu, i to svih pet, sve do sredine pedesetih kada su prenete na Novo groblje i postavljene u Aleju ubijenih rodoljuba.
Foto: znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije
Kao prvoklasni spomenik opstale su na tom mestu decenijama, do rekonstrukcije tog dela groblja 2003. godine, kada su neočekivano nestale bez ikakvog traga. Do danas je ostalo nepoznato kako je došlo do toga, da li su ukradene tokom noći, kao "sekundarna sirovina“, namerno preprodate, ili čak "uklonjene" zbog svoje teške istorijske konotacije.
U spomen na tragično stradale sugrađane, grad Beograd je na Terazijama, kod Igumanovljeve palate, 1983. godine postavio Spomenik obešenim rodoljubima, delo akademskog vajara Nikole Jankovića.
Foto: Tanjug/Dimitrije Goll
U neposrednoj blizini spomenika je postavljena spomen-ploča sa epitafom:
Borcima za slobodu koje su fašistički okupatori obesili na Terazijama 17. avgusta 1941. godine: Jovanu Jankoviću, radniku, Ratku Jeviću, zemljoradniku, Velimiru Jovanoviću, zemljoradniku, Svetislavu Milinu, radniku, Miloradu Pokrajcu, učeniku.
